nrc.nl › digitale editie

Filmfestival Venetië Actrice Natalie Portman doceert over dans, film en seksuele politiek

De Amerikaanse actrice Natalie Portman speelt een ballerina in de thriller ‘Black Swan’. „Wie echt goed wil zijn, heeft geen leven.”

Vaak gaat het als volgt in interviews met filmmakers. De journalist verzint een verklaring voor de film waarin van alles een metafoor is voor iets diepers. Dan glimlacht de filmmaker minzaam en zegt dat hij dat zo niet bedacht heeft, maar als wij dat erin willen zien, prima. Met actrice Natalie Portman (29) gaat het andersom. Zij boort juist allerlei diepere lagen aan die wij over het hoofd zagen. Zo vertelt Portman in de Star Sky Lounge van het filmfestival van Venetië dat de teloorgang van prima ballerina Nina in de psychothriller Black Swan een proces van zelfbevrijding is. Pardon? „Mij lijkt Nina iemand die door haar omgeving wordt vermalen”, werp ik tegen. Portman: „Wel als je alles letterlijk neemt.”

Ze zegt er nog net geen dûh bij. Maar als een feministische tafelgenoot ook nog stelt dat Black Swan een mannelijke wensdroom is met choreograaf Thomas als poppenspeler omringd door vechtende vrouwen – ballerina tegen ballerina, jong tegen oud, moeder tegen dochter – fronst ze diep. Moet ze echt alles uitleggen? Volgt in perfecte volzinnen een referaat over seksuele politiek.

Typisch voor de intelligente, gedreven en gedisciplineerde Natalie Portman, die in 1999 tijdens de opnames van de Star Wars-films tijd vond om psychologie te studeren aan Harvard. „Ik ben liever slim dan filmster”, zei ze bij haar afstuderen. Nu is ze beide.

Portman is gereserveerd en professioneel, misschien verlegen: ze kijkt niet in je ogen, maar over je schouder. In haar voorbereiding op de rol van Nina in Black Swan oefende ze een jaar lang intensief ballet en hongerde zichzelf naar een ballerinafiguur. Ze kneusde een rib maar trainde door: dat paste bij Nina’s karakter. „Ballet vereist bovenmenselijke discipline. Wie echt goed wil zijn, heeft geen leven. Er doet altijd iets pijn, er is altijd een gescheurde nagel of blaar. Ballet oogt sereen, maar achter de coulissen is het een duistere en pijnlijke kunstvorm.”

Na haar nominatie voor Alice in de grimmige relatiefilm Closer (2004), lijkt Nina een geheide tweede Oscarnominatie. Als seksloze, afgepeigerde ballerina laat Portman prachtig de waanzin door haar meisjesglimlach groeien. Regisseur Aronofsky: „Ik ken Natalie. She has a twisted mind.” Portman, koel: „Zei hij dat? Ik weet niet wat hij bedoelt.”

In Black Swan wordt Nina tot extremen gedreven door de meedogenloze choreograaf Thomas. Hij dumpt zijn oudere prima ballerina Ruth voor zijn nieuw ‘kleine prinses’, die hij forceert om in het Zwanenmeer de witte én zwarte zwaan te dansen. Thomas is losjes gebaseerd op George Balanchine, vertelt Vincent Cassel, de acteur die hem speelt. „Een hetero in het ballet, erg zeldzaam. Hij sliep met zijn ballerina’s. Niet om de seks, maar om ze te controleren.” Bij Nina, op de grens van haar grote doorbraak, opent zich evenwel een afgrond van angst, paranoia en hysterie. Portman: „Mijn studie helpt me na te denken over een geobsedeerd karakter als Nina. Valt het u niet op dat Nina zichzelf steeds in spiegels bekijkt? Zij ziet zichzelf alleen door andermans ogen. Dat is narcisme. Je bent gebiologeerd door jezelf omdat je niet weet wie je bent.”

Nina is het soort obsessief-compulsief karakter dat ballet in de hand werkt, doceert Portman. „Wat me opvalt is hoe religieus ballet is. Het draait om devotie, ritueel en lijden. Alleen dat intapen van je tenen en het aandoen van balletschoenen al. Weet u dat balletdansers bij elke voorstelling nieuwe schoenen krijgen? Het jaarbudget voor schoenen van het New York Ballet is een miljoen dollar.”

Een ascetische cultus is het, met de choreograaf als hogepriester. Portman: „De seksuele politiek van het ballet is bizar. Ballet wordt gedomineerd door vrouwen. Zij zijn de sterren, mannen mogen hen optillen. Maar mannen runnen bijna alle balletgroepen en deseksualiseren hun ballerina’s. Ze mogen geen borsten of kont hebben. Ik dacht dat je door training zo’n danserslichaam krijgt. Maar nee, ze hongeren zichzelf uit. De appel in drie partjes: ontbijt, lunch en avondeten. George Balanchine gaf zijn ballerina’s amfetamine en hield ze steeds onzeker over hun gewicht. Zo blijven ze seksloze kinderen, toegewijd aan choreograaf en kunst. Ze praten ook vaak met hoge meisjesstemmetjes.”

Dat is waar Black Swan echt over gaat, zegt Portman: „Controle over het vrouwenlichaam. Nina lijkt af te dalen in haar hel, maar volgens mij overwint ze daar juist haar onzekerheid. Het bloed dat aan het eind vloeit, lijkt op menstruatiebloed, het meisje wordt vrouw. Dat is toch duidelijk?”

Nu wel ja. Is Portman zelf een witte zwaan die een zwarte zwaan in zich draagt? Resoluut: „Ik heb er geen belang bij dat mensen weten wie ik ben. Laat ik het hebben over ballet en acteren. Ballet eist virtuositeit, in film is techniek een handicap. Het moet natuurlijk zijn, je moet steeds trucjes afleren. En ballet is, meer dan film, een wereld waar vrouwen keihard gedumpt worden als hun uiterste houdbaarheid is bereikt.”

Ze staat op en bedankt ons. Overpeinzingen van een actrice die volgend jaar dertig wordt.

Satire van Coppola

Na Black Swan gingen in Venetië nog twee films in première waar naar werd uitgekeken. Miral valt tegen. Julian Schnabel (The Diving Bell and the Butterfly) schildert het Israëlisch-Palestijnse conflict door de ogen van een weeshuismoeder. Meditaties over gewelddadig versus vreedzaam verzet ogen geforceerd. Schnabels visuele krachtpatserij, zijn zwiepende camera, scheve hoeken en kleurfilters, bezorgen hoofdpijn. Maar soms zijn er momenten van cinematografische magie.

Beter geslaagd is Somewhere van Sofia Copolla, een satire op de celebritywereld die zij als Hollywoodprinses zo goed kent. Stephen Dorff slaapwandelt als superster Johnny Marco blasé door een gekkenhuis van vrouwen die zich voor zijn voeten werpen. Alleen met dochter Cleo leeft hij. Het gaat nergens heen, deze verrukkelijke reis op overbekend terrein.